ΗΛΙΑΣ ΤΕΜΠΕΛΗΣ

Το ιστορικό γεγονός της ενσωμάτωσης της Δωδεκανήσου με την Ελλάδα τιμήθηκε από τα Ελληνικά Ταχυδρομεία με μία τακτική σειρά συνολικά 23 γραμματοσήμων, η έκδοση των οποίων ξεκίνησε στις 20.11.1947 και ολοκληρώθηκε στις 10.4.1951. Όπως, όμως, είναι γνωστό, πολύ νωρίτερα είχαν υπογραφεί από τον Ελευθέριο Βενιζέλο δύο πανομοιότυπες συμφωνίες με την Ιταλική κυβέρνηση για την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου, πλην Ρόδου και Καστελορίζου, αρχικά με ρήτρα μυστικότητας (1919) και ακολούθως με κάθε επισημότητα (1920).[1] Καμμία από αυτές τις συμφωνίες δεν εφαρμόστηκε, αφού τελικά καταγγέλθηκαν από την ιταλική πλευρά. Σε αυτό το άρθρο παρουσιάζεται από τη φιλοτελική συλλογή του υπογράφοντος ένα μοναδικό φωτογραφικό δοκίμιο μέρους της σχεδιασθείσας σειράς ελληνικών γραμματοσήμων για αυτήν την αρχικά αποφασισμένη ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου, τα οποία φυσικά δεν εκδόθηκαν.[2]

Ειδικότερα, ο Βενιζέλος από το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου θεωρούσε ότι η Ελλάδα είχε καταστεί υπολογίσιμη βαλκανική δύναμη, ικανή να προσαρτήσει τις υπόδουλες περιοχές της, ζητώντας από τους συμμάχους της την εθνική της δικαίωση. Ήδη από τα τέλη του 1918 μερίδα του ιταλικού τύπου καλλιεργούσε την άποψη ότι η Δωδεκάνησος έπρεπε να παραχωρηθεί στην Ελλάδα. Όταν τον Ιούνιο του 1919 ανέλαβε Υπουργός Εξωτερικών στην Ιταλία ο φιλέλληνας και φιλόλογος Tommaso Tittoni (1855-1931) (εικ. 1), ο Βενιζέλος ενέτεινε την προσπάθειά του για προσέγγιση με την ιταλική πλευρά, η οποία είχε ήδη ξεκινήσει με τις ενέργειες του Ύπατου Αρμοστή Σμύρνης Αριστείδη Στεργιάδη (1861-1949) για διάνοιξη διαύλων επικοινωνίας με αυτήν.

Στις 29 Ιουλίου 1919 υπεγράφη στο Παρίσι μία μυστική και ταυτόχρονα μη δεσμευτική συμφωνία μεταξύ Βενιζέλου και Tittoni, η οποία, μεταξύ άλλων, ήταν η πρώτη που προέβλεπε την παραχώρηση όλης σχεδόν της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα. Μόνον η Ρόδος θα είχε για ορισμένα έτη τοπική αυτονομία, καθώς στην πραγματικότητα ήταν σημαντική στρατιωτική βάση για τα επεκτατικά σχέδια των Ιταλών προς την Εγγύς Ανατολή. Η μυστικότητα της συμφωνίας ζητήθηκε από τον Tittoni, υπό τον φόβο αντιδράσεων από Ιταλούς εθνικιστές. Παρόλα αυτά, σε ελληνική εφημερίδα διέρρευσε το περιεχόμενο της συμφωνίας και ο Βενιζέλος αρχικά κέρδισε τις εντυπώσεις, αφού η συμφωνία εδώ κρινόταν επιτυχής. Οι αναπόφευκτες αντιδράσεις των Ιταλών εθνικιστών, όμως, οδήγησαν τον Νοέμβριο του 1919 στην αντικατάσταση του Tittoni, ενώ και μία προσπάθεια του Βενιζέλου για ενεργοποίηση της συμφωνίας τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους απέτυχε. Τελικά, στο πλαίσιο και άλλων δυσμενών εξελίξεων, η ούτως ή άλλως ανενεργή συμφωνία καταγγέλθηκε μονομερώς από την Ιταλία το καλοκαίρι του 1920.

Η δεύτερη κατά σειρά συμφωνία για τη σχεδιαζόμενη ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου ήταν μια τροποποίηση της προηγούμενης και υπεγράφη ταυτόχρονα με τη Συνθήκη Ειρήνης των Σεβρών στις 28 Ιουλίου 1920. Έμεινε γνωστή ως συμφωνία Βενιζέλου – Bonin, καθώς, σε αυτήν την ελληνο-ιταλική διεθνή πράξη, την άλλη πλευρά εκπροσώπησε ο Ιταλός πρέσβης στο Παρίσι Lelio Bonin – Longare (1859-1933) (εικ. 2).

Σε αυτήν τη συμφωνία προβλεπόταν, μεταξύ άλλων, η παραχώρηση σχεδόν όλης της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα, ενώ οριζόταν ότι στη Ρόδο θα διεξαγόταν υπό όρους δημοψήφισμα έπειτα από 15 έτη και ότι το Καστελλόριζο θα παρέμενε γενικά υπό ιταλική κυριαρχία. Ο Βενιζέλος, μάλιστα, έσπευσε να αναγγείλει πανηγυρικά το όλο γεγονός με μια ασυνήθιστου περιεχομένου ανακοίνωση στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ 168 / τ. Α΄ / 29.7.1920):

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΙΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ

Η Κυβέρνησις μετά Εθνικής Υπερηφανείας αγγέλλει ότι, επελθούσης συμφωνίας μετά της Ιταλίας επί του ζητήματος της παραχωρήσεως των Δωδεκανήσων, η Συνθήκη Ειρήνης μετά της Τουρκίας υπεγράφη χθες μετά μεσημβρίαν εν Σεβρ (πλησίον Παρισίων). [...]

Μετά τις ευρύτερες θυελλώδεις ιστορικές εξελίξεις στη Μεσόγειο, και οπωσδήποτε δεδομένης της ατυχούς έκβασης της μικρασιατικής εκστρατείας, η Iταλία υπό τον Μουσολίνι τον Οκτώβριο του 1922 τελικά κατήγγειλε και τη δεύτερη συμφωνία, με ευρύτερο στόχο την ισχυροποίηση της παρουσίας της στη Δωδεκάνησο.

Υπό το κράτος του ενθουσιασμού της κυβέρνησης Βενιζέλου για την επικείμενη επίτευξη του οράματος για την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου, φαίνεται ότι κάποια στιγμή μετά το 1919, πιθανόν κοντά στην υπογραφή της συμφωνίας του Ιουλίου του 1920 και με σκοπό την έγκαιρη προετοιμασία αναμνηστικής σειράς γραμματοσήμων, δόθηκε σχετική παραγγελία στον αγγλικό οίκο Bradbury, Wilkinson & Co, με τον οποίο υπήρχε ήδη μακρά συνεργασία. Αυτό προκύπτει από το εικονιζόμενο φωτογραφικό αρχικό δοκίμιο πέντε κλάσεων γραμματοσήμων, σε γυαλιστερό χαρτί διαστάσεων 195 x 108 χιλ. επικολλημένο σε χαρτόνι (εικ. 3).

Φωτογραφικό δοκίμιο πέντε κλάσεων

Στο επάνω αριστερό μέρος του χαρτιού σώζεται τυπωμένο μέρος του τίτλου της αναμνηστικής σειράς:

[...]SE ISLANDS COMMEMORATIVE STAMPS

Λαμβάνοντας υπόψη και τη θεματική των γραμματοσήμων, όπως θα φανεί στη συνέχεια, ο πλήρης τίτλος της σειράς πρέπει να ήταν:

THE DODECANESE ISLANDS COMMEMORATIVE STAMPS

(: Αναμνηστικά γραμματόσημα των νησιών της Δωδεκανήσου)

Οι περισσότερες από τις σχεδιασθείσες κλάσεις γραμματοσήμων αυτής της σειράς μέχρι σήμερα αγνοούνται. Πάντως, οι πέντε διασωθείσες κλάσεις στο επάνω μέρος των παραστάσεών τους, στη θέση της αναγραφής της χώρας έκδοσης, εμφανίζουν τυπωμένα κάποια τυχαία γράμματα της ελληνικής αλφαβήτου, που συγκροτούν από δύο εικονικές «λέξεις». Ειδικότερα, οι αξίες, οι παραστάσεις, οι λεζάντες και οι ημερομηνίες σχεδίασης (;) των γραμματοσήμων έχουν ως εξής:

(α) Επάνω αριστερά στο φωτογραφικό δοκίμιο, στην κλάση αξίας 10 δραχμών, εικονίζονται μία άποψη της Κω και δύο αρχαία νομίσματά της (εικ. 4). Κάτω αριστερά από το γραμματόσημο υπάρχει η λεζάντα «ΚOS, with coins found in Kos» (: Κως, με νομίσματα που βρέθηκαν στην Κω).

Η κλάση των 10 δρχ. (Κως)

(β) Kάτω αριστερά στο φωτογραφικό δοκίμιο, στην κλάση αξίας 20 λεπτών εικονίζεται άποψη της Λέρου (εικ. 5). Κάτω αριστερά από το γραμματόσημο υπάρχει η λεζάντα «LEROS». Στο χαρτόνι, στο οποίο είναι επικολλημένο το φωτογραφικό δοκίμιο, και κάτω από τα γραμματόσημα των 10 δρχ. και των 20 λ., αναγράφεται με μολύβι η ημερομηνία «c. 9.1.23». H σύντμηση «c.» πιθανότατα σημαίνει «circa» (: περίπου). Αυτή η ημερομηνία σίγουρα είναι πολύ μεταγενέστερη της παραγγελίας και της σχεδίασης, αλλά μπορεί να δικαιολογείται και από το ότι, μετά την καταγγελία της συμφωνίας Βενιζέλου – Bonin, ίσως δεν εστάλη από την ελληνική πλευρά ακύρωση της παραγγελίας.

Η κλάση των 20 λ. (Λέρος)

(γ) Στο κέντρο του φωτογραφικού δοκιμίου, στην κλάση αξίας 1 δραχμής εικονίζεται άποψη του λιμανιού της Σύμης (εικ. 6). Κάτω αριστερά από το γραμματόσημο υπάρχει η λεζάντα «SYMI». Στο χαρτόνι, στο οποίο είναι επικολλημένο το φωτογραφικό δοκίμιο, και κάτω από αυτό το γραμματόσημο, αναγράφεται με μολύβι η φράση «NO DATE» (: Δεν υπάρχει ημερομηνία).

 Η κλάση της 1 δρχ. (Σύμη)

(δ) Επάνω δεξιά στο φωτογραφικό δοκίμιο, στην κλάση αξίας 25 λεπτών εικονίζεται άποψη της Πάτμου (εικ. 7). Κάτω αριστερά από το γραμματόσημο υπάρχει η λεζάντα «PΑΤΜΟS».

Η κλάση των 25 λ. (Πάτμος)

(ε) Κάτω δεξιά στο φωτογραφικό δοκίμιο, στην κλάση αξίας 5 λεπτών εικονίζεται γυναίκα με παραδοσιακό κεφαλόδεσμο της Καλύμνου (εικ. 8). Κάτω αριστερά από το γραμματόσημο υπάρχει η λεζάντα «NATIONAL HEADDRESS (KALIMNOS)» [: Εθνικός κεφαλόδεσμος (Κάλυμνος)]. Στο περιθώριο του χαρτονιού, στο οποίο είναι επικολλημένο το φωτογραφικό δοκίμιο, και κάτω από τα γραμματόσημα των 25 λ. και 5 λ., αναγράφεται με μολύβι η ημερομηνία «c. 8.5.23». Και ως προς αυτήν την ημερομηνία ισχύουν οι επισημάνσεις σχετικά με την ημερομηνία 9.1.23.

Η κλάση των 5 λ. (Κάλυμνος)

Με τα παραπάνω στοιχεία για το συγκεκριμένο φωτογραφικό δοκίμιο αναδεικνύεται όσο το δυνατό πληρέστερα για πρώτη φορά μία άγνωστη διάσταση της προσδοκίας για την ενσωμάτωση της ιταλοκρατούμενης Δωδεκανήσου στην Ελλάδα, που φιλοτελικά παρέμεινε ζωντανή για ορισμένα έτη μέχρι τον Μάιο του 1923.